Blogs en columns nummer 9
Inge de Wolf geeft aan wat op basis van onderzoek gedaan kan worden tegen segregatie door besturen en scholen, gemeenten en ook ouders.
[We geven de bijdrage hier weer als pdf bestand en als losse tekst.]
Hoe kunnen we de sterke segregatie in ons onderwijs tegengaan?
Inge de Wolf
In Nederland is het onderwijs sterk gesegregeerd. De leerlingen op een school lijken erg op elkaar en ook de ouders komen veelal uit dezelfde ‘bubble’. De mate van segregatie is hoog, vergelijkbaar met bijvoorbeeld die in veel Amerikaanse staten.[i] Dit is het gevolg van onze keuzevrijheid, de grote verschillen tussen scholen in concepten en visies, het aannamebeleid van scholen en de woonsegregatie.
De sterke segregatie in ons onderwijs is nadelig, om twee redenen. Ten eerste komen de leerlingen uit verschillende groepen elkaar niet meer op school tegen. Dit zet de sociale cohesie in de samenleving onder druk, nu en in de toekomst. Daarnaast zien we kwaliteitsverschillen tussen groepen scholen ontstaan, met scholen waar het goed en minder goed schoolgaan is. Zo is het lerarentekort veel groter op scholen met een meer uitdagende leerlingpopulatie (hoog schoolgewicht). Mijn grote zorg is dat deze verschillen de segregatie nog verder gaan versterken.
Het is een uitdaging om schoolsegregatie tegen te gaan. Segregatie is een zogenaamd ‘wicked problem’, een taai en complex probleem waar niet 1 oplossing voor bestaat. Een voor de hand liggende oplossing is het aantrekkelijk maken van (basis)scholen met een hoog schoolgewicht, voor leerlingen en leraren. Hier zijn de besturen aan zet. Ze kunnen dit doen door deze scholen bijvoorbeeld in een mooi schoolgebouw te huisvesten en er extra voorzieningen aan te bieden. Voor leraren kunnen ze deze scholen aantrekkelijk maken door bijvoorbeeld extra salaris aan te bieden (bonus of extra schaal) of de werkomstandigheden aan te passen (kleinere klassen, klassenassistenten, etc.). Extra investeringen, hoge kwaliteit en goede lerarenteams maken scholen met een hoog schoolgewicht aantrekkelijk, voor leerlingen, ouders en leraren.
Een tweede manier om segregatie tegen te gaan is het wegnemen van drempels voor ouders, zoals bijvoorbeeld financiële drempels (ouderbijdrage, materiaalkosten, kosten schoolreis). Hoe hoger de kosten, hoe minder aantrekkelijk de school voor ouders met een kleine portemonnee. Ooit zei een bestuurder me dat ze op een school een laptop gingen verplichten om er de leerlingpopulatie te veranderen. Zo hoopten ze minder leerlingen uit arme gezinnen aan te trekken. Hoe schandalig. Tegelijkertijd leert het ons dat het afschaffen van dit dure verplichtingen een meer diverse leerlingpopulatie aan kan trekken. Hier kunnen alle scholen zelf mee aan de slag. Zeker de meer elite-scholen blijken, veelal onbewust, tal van drempels te hebben opgeworpen voor een meer diverse leerlingpopulatie (zoals ski-vakanties, gala’s, materialen voor school of sport en andere extra’s).
Ook de gemeentes kunnen maatregelen tegen segregatie nemen. Ten eerste kunnen ze in het woonbeleid en locaties van scholen keuzes maken die segregatie tegen gaan. Bij het bouwen of opknappen van een wijk kunnen scholen midden in de wijk geplaatst worden, maar ook aan de rand. Soms helpt dit om scholen voor diverse groepen aantrekkelijk te maken. Ook bij nieuwe scholen kan de gemeente enigszins mee kiezen waar en welke scholen ze willen faciliteren. Bij nieuwe scholen lijkt men vaak voor nieuwe concepten te kiezen, waarvan we weten dat ze segregatie verder versterken.[ii] De tweede manier waarop gemeenten segregatie tegen kunnen gaan, is het organiseren van een gelijk speelveld in het aannamebeleid. In veel gemeenten zien we dat leerlingen heel vroeg op populaire scholen kunnen worden aangemeld, soms al als baby. Een gemeente kan soms actief bijdragen aan een eerlijkere overgang PO-VO, door met de besturen afspraken te maken over een gelijk speelveld. Zij kunnen bijvoorbeeld een moment afspreken waarop alle ouders zich tegelijk mogen inschrijven en afspraken maken over eerlijke toelating van leerlingen. Een laatste instrument van de gemeente is het meewerken aan het wegnemen van barrières, zoals bijvoorbeeld besturen aanspreken op hoge ouderbijdragen en/of subsidies organiseren voor materialen.
Tot slot kunnen ook ouders actief bijdragen aan het tegengaan van segregatie. Zo zijn er tal van initiatieven waarin groepjes ouders actief kiezen voor specifieke scholen, met als doel meer gemengde scholen. Het succes van deze initiatieven varieert sterk. Zij hebben veelal ook te maken met een vooroordeel dat scholen met een hoog schoolgewicht geen goede kwaliteit zouden hebben. Terwijl er juist ook scholen met een hoog schoolgewicht van topkwaliteit zijn. Ook blijken sommige leerlingen beter af als ze juist niet op een ‘eliteschool’ zitten.[iii] Verder worden de ouder-initiatieven voor gemengde scholen veelal niet ondersteund door besturen en gemeenten, waardoor de verantwoordelijkheid wel erg bij de ouders blijft liggen.
Mijn conclusie is dat er geen simpele oplossing is voor een ‘wicked problem’ als segregatie, maar dat er wel tal van mogelijkheden bestaan om er iets aan te doen. Gegeven de hoge segregatie in het Nederlands onderwijs, is het belangrijk dat besturen, scholen, gemeenten en ouders hun verantwoordelijkheid nemen en segregatie actief tegengaan. Liefst gezamenlijk. En graag per direct stoppen met acties die bijdragen aan verdere segregatie of die drempels opwerpen voor leerlingen en leraren.
Inge de Wolf is hoogleraar aan de Universiteit Maastricht, directeur van Education Lab en werkzaam bij het NRO. Ze verbindt graag onderzoek, onderwijspraktijk en onderwijsbeleid. En hoopt daarmee een bijdrage te leveren aan inzichten en kansrijke aanpakken voor de grote uitdagingen in het onderwijs, zoals segregatie, gelijke kansen en het lerarentekort. Eerder schreef ze in de ‘Staat van het Onderwijs’ over segregatie, toen ze werkzaam was bij de Inspectie van het Onderwijs.
[i] Inspectie van het Onderwijs (2022) De Staat van het Onderwijs 2022. Utrecht.
[ii] Boterman & De Wolf (2018) Woonsegregatie bepaalt in grote mate schoolsegregatie. In Economische Statistische Berichten (ESB), december 2018.
[iii] Oosterbeek, Ruijs & De Wolf (2023) Heterogeneous effects of comprehensive vs. Single-track academic schools: evidence from admission lotteries. In: Economics of Education Review, vol. 93, 102363.
